Павел Кавалёў

Гордасць

Прыехаў я настаўнiкам у пачатковую школу адразу ж пасля заканчэння кароткатэрмiновых педагагiчных курсаў. Вёска, дзе была гэтая школа, спадабалася мне - невялiкая, з адной вулiцай, i ўся нiбы замаскiраваная ў зелянiне. Высокiя лiпы нахiлялi сваё раскошнае голле над сялянскiмi хатамi, стройныя шыракалiстыя клёны заўзята цягнулiся да сонца, рабiна ля школы звесiла свае багатыя ярка-чырвоныя гронкi, а яблынi на многiх прысядзiбных участках вабiлi сваiм жоўта-васковым адлiвам антонавак.

А вакол вiднелiся лясы. Здавалася, што палеткаў тут няма. Па той бок Iпуцi, за густымi радамi алешын, пачыналiся залiўныя лугi, але i яны ўпiралiся ў сцяну велiчнага, маўклiвага, быццам заснуўшага лесу.

Палеткi калгаса "Рассвет" былi сярод лясоў. Палянкi цягнулiся на кiламетр - два, а потым зноў лес. I так усюды.

Зачаравана глядзеў я маладымi вачыма на прыгожы куток Магiлеўшчыны, дзе мне давялося пачынаць сваю настаўнiцкую працу.

Школа змяшчалася ў звычайнай сялянскай хаце-пяцiсценцы. У першай палавiне жыў гаспадар Сцяпан Яўменчык са сваёй жонкай, а ў другой стаяла штук дзесяць парт, класная дошка i шафа з усёй школьнай маёмасцю. Шафу мы крыху адсунулi ад сцяны, i за ёю ўтварыўся невялiчкi куточак. Гаспадыня завесiла яго паласатай посцiлкай i паставiла там мой ложак.

Вучняў было нямнога - вёска налiчвала ўсяго сорак двароў. Тады, у тысяча дзевяцьсот трыццаць першым годзе, у такiх школах, хоць i было ў iх па чатыры класы, працаваў толькi адзiн настаўнiк.

Без належнага педагагiчнага вопыту, без чалавека, якi б мог iншы раз дапамагчы, падбадзёрыць, узяўся я за працу. З першых дзён нават смутак агарнуў. Цi будуць слухаць мяне дзецi, цi спраўлюся адразу з чатырма класамi, цi хопiць умення? - паўставалi пытаннi...

У чацвертым класе аказалася некалькi такiх хлопцаў, якiя i ростам былi не нiжэйшыя за мяне i па сiле, бадай, не слабейшыя. А як пазней высветлiлася, i гадамi яны былi мала маладзейшымi. Вось, думаю, папаўся: будуць свавольнiчаць, i нiчога з iмi не зробiш. Завадатарам у гэтай групе быў Васiль Якiмчук. Ён быў нават крыху вышэйшы за мяне, складны ў плячах, дужы ў руках, з пышнай шапкай светлых валасоў. Васiль пазбягаў глядзець мне проста ў вочы. А калi я адварочваўся, ён спадцiшка аглядваў мяне з усiх бакоў.

У першыя днi вучнi слухалi мяне ўважлiва. Вiдаць было, што Васiль Якiмчук i яго сябры прыглядаюцца да мяне, вывучаюць. Але аднойчы на ўроку ў чацвертым класе i адбылося тое, чаго я з першага дня чакаў. Васiль не падрыхтаваў урока па лiтаратурнаму чытанню, i я пачаў яго папракаць.

- А навошта мне гэтая лiтаратура? - прагучаў басавiты голас Васiля.

Я крыху разгубiўся, не адразу знайшоў, што адказаць. А Васiль тым часам сваё:

- Усё роўна Пушкiна з нас не выйдзе...

Не памятаю ў дэталях, што я гаварыў тады, памятаю толькi, што ўсе вучнi глядзелi на мяне, мая разгубленасць перадалася i малым i чатырохкласнiкам. А Васiль тым часам без дазволу адышоў ад дошкi i сеў на сваё месца.

- Хто дазволiў табе сесцi? - наколькi мог грозна запытаўся я.

Хлопец прыўзняўся неяк мешкавата, неахвотна. У твары яго была такая абыякавасць, што быццам бы мяне, маладога настаўнiка, i на свеце не было.

Ён стаяў, панурыўшы галаву.

А я тым часам спытаў пра той жа ўрок, на якi не адказаў Васiль, у дзяўчыны Насцi, самай лепшай вучанiцы, але намнога маладзейшай за Васiля. Насця адразу ж адказала. Ёй я дазволiў сесцi, а Васiль усё стаяў.

- Ну, вось бачыш цяпер, Якiмчук, як трэба рыхтаваць урокi?

Ён маўчаў.

- Раблю папярэджанне, а ў другi раз прыму больш жорсткiя захады. Сядай!

Да мяне прыходзiла тая ўпэўненасць, з якою настаўнiк не павiнен разлучацца. Але я тады яшчэ не ведаў, што гэтая мая ўпэўненасць не вельмi трывалая.

Неяк мiмаволi я сам i разбурыў яе. Старэйшы брат Васiля, якi штогод выязджаў на заробкi ў Данбас, прывёз летам гармонiк.

Васiль прыглядаўся, прыслухоўваўся, як iграе брат, а затым i сам пачаў падбiраць лады. Брат любiў Васiля i пачаў яго пакрыху вучыць. Васiль аказаўся такiм здольным, што ўсе здзiвiлiся. Ад'язджаючы зноў у Данбас, брат пакiнуў Васiлю гармонiк. Вось i гучаць цяпер штовечар яго галасы на ўсю вёску. Васiль iграе, моладзь танцуе, вучнi таўкуцца там, а ўрокаў не робяць.

I пачалося для мяне самае цяжкае выпрабаванне. Маiм адкрытым працiўнiкам стаў Васiль. Яго гармонiк штовечар iграў на ўсю вёску, быццам дэманструючы перад усiмi сваю сiлу.

Бывалi часiны, што я сабе месца не знаходзiў. Штодзень пяць-шэсць вучняў позняцца на заняткi, а то i зусiм не прыходзяць, дрэнна рыхтуюць урокi. А Васiль Якiмчук пачаў прыходзiць на заняткi нават без падручнiкаў i сшыткаў.

Адказ знайшоўся, дапамагла музыка. Сам я, грэшнай справай, зайздросцiў свайму вучню Васiлю Якiмчуку, што ён так добра iграе. Нарадзiлася думка навучыцца самому iграць на гармонiку. Але ў каго вучыцца, дзе гармонiк узяць? Не такi ўжо я багаты, каб з набыцця гармонiка пачынаць трацiць свае першыя заробкi.

Аднойчы, калi закончыўся вучэбны дзень, я папрасiў Васiля Якiмчука застацца ў школе.

Усе выходзiлi азiраючыся, а Васiль чакаў, стаўшы ля майго стала. Я хуценька прыбраў усю сваю маёмасць i зачынiў шафу. Мы засталiся адзiн на адзiн.

- Сядай, - сказаў я, яшчэ добра не ведаючы сам, з чаго пачну гаворку.

Васiль сеў i нiбы незнарок адвярнуўся ад мяне. Я пакрыўдзiўся, але змаўчаў. Хацелася знайсцi тыя словы, пры дапамозе якiх можна было б пакласцi мост да прыязнай размовы i добрых узаемаадносiн з гэтым "цяжкiм" маiм вучнем. I раптам, нечакана для самога сябе, я сказаў Васiлю:

- Добра ты iграеш, браце, зайздрошчу я табе.

Васiль павярнуўся да мяне, недаверлiва блiснуў вачыма паўз верх маёй галавы i апусцiў вочы.

- Ажно самому хочацца навучыцца так iграць, - не спыняў я свайго наступу на Васiля.

Той узняў галаву i адкрыта паглядзеў на мяне. На самым краi яго губ мiльганула рыска здаволенай усмешкi.

- Не верыш? - запытаўся я.

- Вы смеяцёся, - ужо зусiм сур'ёзна адказаў Васiль.

Тут ужо трэба было шукаць новых i важкiх аргументаў, каб трымаць хлопца ў стане зацiкаўленасцi маёй гаворкай, веры ў шчырасць маiх слоў.

Вядома, маё рашэнне было нечаканым для Васiля.

- Цi не мог бы ты па вечарах прыходзiць да мяне, каб навучыць мяне iграць на гармонiку? - пытаўся я далей.