Тарас Хадкевiч

Неспакой

Як слаўна красавiцкiм вечарам стаяць на развiлку палявых дарог i любавацца з узгорка неабдымным прасторам! Захад сонца накладвае пурпуровыя фарбы на край лесу, што цямнее на небасхiле. Палi разлеглiся карычневымi прастакутнiкамi раллi, бледна-жоўтымi плямамi ржышча, зеленаватымi прасцягамi азiмiны, i няма, здаецца, iм канца-краю.

Дзе-кольвек у канавах i ярах яшчэ ляжыць снег, але паводка ўжо адбушавала, пакiнуўшы ў нiзiнах часовыя азёры, у якiх, быццам у вялiзных люстэрках, адбiваецца ружовае неба.

Звiняць ручаi ў вячэрняй цiшынi. Кажуць, гэта вясна бразгае срэбранымi ключамi, адмыкаючы дзверы цёплым вятрам. Ляцяць вятры з далёкага поўдня i нясуць з сабой неўгамонную вясновую сiлу. Скараецца перад iмi зiма, адступае ў невядомыя паўночныя далi, а наўздагон ёй iмчыцца вясёлая пераклiчка пералётных птушак, пяшчотны звон ручайкоў i шэлест маладой зеленi, што шчацiнiцца на сонечных мясцiнах.

Прасякнутае цеплынёй i пахамi адталай зямлi, паветра крыштальна чыстае, i далягляд вырысоўваецца выразна, акрэслена.

- Эх! - вырываецца з грудзей майго субяседнiка. - Шырыня якая!.. Воля!.. Аж дух зацiнае...

То Цярэшка з Зелянцоў.

Ён стаiць, шырока i моцна паставiўшы ногi, нiбы ўросшы ў зямлю, прыземiсты, шыракаплечы, у ссунутай на патылiцу салдацкай вушанцы, у паношанай зялёнай ватоўцы i ў старых салдацкiх ботах, запэцканых суглiнкам. Левая рука з пакалечанай далоняй ляжыць на сяўнi, з якой ён нядаўна рассяваў канюшыну па азiмым жыце, правай жвава размахвае ў такт сваiм словам. Водблiск сонечнага заходу асвятляе яго скуласты твар з адрастаючай бародкай - не то пасiвелай, не то проста бялявай - i вузкiмi шэрымi вачыма.

Я сустракаю Цярэшку не ўпершыню.

Заўсёды, калi заязджаю ў Зелянцы, я або бачу яго, або чую пра яго ад другiх. Ён лiчыцца ў калгасе неспакойным чалавекам, не прамiне ўмяшацца ў любую справу, сунуцца ў любы калгасны закутак. Неўзабаве пасля дэмабiлiзацыi з армii ён пры людзях на таку нанёс абразу старшынi калгаса. Пра гэты яго ўчынак гаварылi доўга i па-рознаму - адны апраўдвалi, iншыя ганiлi, а старшыня, мабыць, i цяпер тоiць у сабе крыўду на блiзкага ў мiнулым сябра, з якiм разам раслi i разам будавалi калгас.

Сам па сабе Цярэшка негаваркi, i цяпер, адчуваючы, што ён хоча нешта сказаць, я радуюся выпадку, не перабiваю яго i стараюся ўсёй сваёй iстотай выказаць увагу. Так часта бывае, што чалавек раскрывае сваю душу нечакана, пад уплывам акалiчнасцей i настрою.

- Дух зацiнае, - паўтарае ён, - ад нейкай нястрымнай радасцi. Вось iду полем, рассяваю канюшыну. Пад нагамi вiльготная глеба са свежай рунню. А навокал - прастор i цiшыня, сонца i жаўранкi, i на сэрцы так радасна, нiбыта крылы за плячыма растуць. Узняўся б на iх i абняў бы ўсю гэтую зямлю - так яна мне люба i дорага.

Твар яго павернуты да мяне, але позiрк накiраваны кудысьцi мiма, удалечыню. Я заўважаю ўсхваляванасць у яго вачах.

- А чаму? - раптам пытаецца ён. - Чаму? Таму што я вырас на ёй, яна палiта маiм потам, на ёй я збудаваў сваё жыццё перад вайной, за яе я пакутаваў чатыры гады на франтах i бачу зноў яе вольнай i неабдымнай. Вось. Не люблю, хто не разумее гэтага. Не люблю, бо ў таго няма душы, той нiчога не перажыў i не ведае цаны жыццю.

Нейкi момант Цярэшка маўчыць, як бы збiраючы словы, што адпавядалi б пачуццям, потым кажа з адценнем дакору:

- Я ведаю, табе нагаворваюць часам, што з Цярэшкам нялёгка ўжыцца, у Цярэшкi, маўляў, натура нiкудышная. Не. У душу трэба заглянуць, чалавеча. Разумееш? Я неспакойны - гэта праўда, i, можа, нават занадта гарачы, бо не магу шмат гаварыць недарэчы. Але i неспакой мой ад таго, што бачу, як iншы не ўмее цанiць шчасця. Яно даецца яму ў рукi, а ён топча яго нагамi.

Я ўважлiва сачу за бегам думак Цярэшкi i пачынаю глыбей разумець яго. Чалавек, якога многiя лiчаць дзiвакаватым, паўстае перада мной у iнакшым святле.

- Ну адляжаў я ў шпiталi, - кажа ён далей, - вылечылi мяне, дэмабiлiзаваўся. Чатыры з паловай гады не быў дома. Прыязджаю, i сэрца захлынулася радасцю: Зелянцы нашы нейкiм цудам уцалелi, жонка з дзецьмi ў хаце, хоць i нагаравалiся, не дай ты бог. У Зелянцах зноў, як i да вайны, калгас, i кiруе iм мой сусед i сябра Анцiлей - ён быў тут у вайну ў партызанах. Усюды быццам бы парадак. Анцiлей у мяне ў гасцях хвалiцца:

"Бачыш, калгас ледзь не на даваенным узроўнi, на добрым рахунку i ў раёне i ў вобласцi, перадавы, можна сказаць".

"Малайчына, - кажу яму, - iнакш i быць не можа, недарэмна мы так ладна зажылi перад вайной i ў вайну адстаялi родную зямлю i вольнае жыццё на ёй".

Адпачыў я колькi дзён ды вырашыў зiрнуць, што i як у калгасе. Зайшоў на канюшню - жаробная кабыла пала. "Як жа так?" - пытаюся. "Гэта ў нас, - кажуць, - другi выпадак". Заглянуў у свiран - там збожжа пералапачваюць, пачало гарэць у адным засеку. Гляджу далей - на полi сцiрта пшанiцы. Сунуў руку - цеплыня. Ажно горача на сэрцы стала. Нешта, думаю тут не так. Калi яшчэ iшла вайна, Анцiлей, вiдаць, працаваў з усiх сiл, а скончылася - апусцiў рукi, адпачыць захацеў. Не, думаю, так не выйдзе.

Што ты сам сказаў бы на гэта, га? - узнiмае на мяне позiрк Цярэшка. Можа, i трэба было мне гаварыць пра ўсё на праўленнi цi на сходзе, але ж завельмi крыўдна стала. Прыходжу на ток. Трашчыць малатарня. Трактар ледзь пыхкае, мала абаротаў. Пшанiца сырая i палавiна зерня ў саломе. Тут усё i ўскiпела ў мяне. "Дзе Анцiлей?" - крычу, а ён якраз i быў паблiзу. Ну, я развярнуўся з правай рукi i даў яму аплявуху ад усяго сэрца.

"Я будаваў гэты калгас, - думаю сабе, - у iм я жыццё адшукаў. Я снiў яго пад Варонежам, калi побач iрвалiся снарады. Я марыў пра яго пад Берлiнам, дабiваючы фашысцкую гадзiну. Ён мне стаў родны, бо ў iм маё шчасце, а тут, будзь ласкавы, такiя фокусы. Хто-кольвек ужо хiхiкае з-за вугла: "Ага, развал". Хiба ж можна захаваць спакой?"

- Ну, вы ўсё ж памiрылiся з Анцiлеем? - запытваю я, бачачы, што Цярэшка зноў замаўчаў.

- Як табе сказаць, - адказвае ён. - Я прабачэння не прасiў, наадварот, не прамiну сказаць яму праўду ў вочы. Аднойчы ён нават ускiпеў: "Бяры старшынства", - кажа. "Не, - кажу, - старшынi з мяне не атрымаецца, здароўе страцiў на вайне, я i так буду працаваць, а табе ў любы час скажу проста, калi што не так, бо ўсё тут наша, агульнае, кроўнае, а ты чалавек нядрэнны, толькi цябе падштурхоўваць трэба".